Cursus B

Portretten: het gezicht van Geschriften in Tenach

Tenach is de Joodse Bijbel. Deze kent drie afdelingen: Thora, Profeten en Geschriften.

Thora betekent: onderricht van Godswege. De Profeten roepen op trouw te blijven aan het onderricht. En in de Geschriften vind je allerlei vormen van reactie, van antwoord, op Thora en Profeten. Wat opvalt is: nergens gaat het om geschiedschrijving. Overal gaat het om de weg die God met mensen gaat.

Wij willen in deze cursus portretten tekenen van een aantal Geschriften.

Wat zijn dit voor boeken en wat betekent het feit dat ze zijn ingedeeld bij de Geschriften voor de manier waarop je deze leest?

Waarom horen bv. de Koningenboeken bij de (vroege) profeten en de Kronieken bij de Geschriften? Die boeken lijken toch veel op elkaar? Of toch niet? Wat is dan het verschil?
Of de Klaagliederen, wat voor boek is dat en wat betekent het feit dat het bij de Geschriften is ingedeeld voor de vraag hoe je leest?

Bij deze cursus mag je dus verwachten dat bij elk van de verschillende boeken die aan bod komen de volgende vragen zullen worden gesteld:

waar gaat het boek over?
waarom staat het in de canon en waarom bij de Geschriften?
wat betekent dat laatste voor de manier van lezen en voor het verstaan?

Deze vragen zullen apart aan bod komen, maar steeds ook zullen daarbij passages uit het betreffende boek samen gelezen of voorgedragen worden om zodoende het boek zelf tot klinken te brengen. En bij dit alles is natuurlijk steeds ook aan de orde:

Hoe lees ik de tekst en hoe leest de tekst mij?

7 oktober 2019 ‘Prediker’

Prof. dr. Maarten den Dulk, emeritus hoogleraar praktische theologie aan de Rijksuniversiteit van Leiden

Prediker leefde in de tijd waarin de ‘moderne’ Hellenistische levenshouding doorbrak in de Westerse cultuur. De grote Griekse filosofen waren minder geïnteresseerd in religieuze vragen en zochten het in een kritische analyse van mens en samenleving. Dat raakte de Joodse traditie in het hart. Wat gebeurt er als een Jood, die is opgegroeid met de Wet van Mozes, zich openstelt voor de Griekse filosofie? Blijf je dan nog wel Jood? Prediker stond open voor deze nieuwe manier van leven en denken. Hij vergeleek zich zelf met een Joodse koning, zoals Salomo, maar hij dacht in termen van een Griekse filosoof, zoals Epicurus. Wat deed dat met hem? Hij bewoog zich onder filosofen even nuchter als waakzaam! Hij stelde namelijk in dit nieuwe, moderne, seculiere milieu de vraag: aan wie komt de opbrengst van jullie arbeid en de vruchten van jullie wijsgerige denken ten goede? Wie wordt er beter van?

4 november 2019 ‘Hooglied’’

Drs. Noor Blokhuis, oud-voorzitter Dwars, jongerenorganisatie GroenLinks

Door de eeuwen heen is het boek Hooglied heel verschillend gelezen en geïnterpreteerd. Als metafoor voor de liefde tussen God en mens, maar ook letterlijk, als lofzang op seksualiteit. Tijdens deze bijeenkomst hebben we het over theologie en seksualiteit, de rol die de kerk in onze ideeën over intimiteit speelt en heeft gespeeld en over queer theologie.

(Queer theologie is een stroming binnen de theologie die uitgaat van de levenswerkelijkheid van mensen met een lesbische, homoseksuele, biseksuele of transgender identiteit. Queer staat voor de kritische omgang met alle hokjes en vakjes van seksualiteit en gender. Kritische en creatief adresseren queer theologen vragen rond geloof, religie en seksuele diversiteit.)

2 december 2019 ‘Klaagliederen’

Dr. Piet van Midden, universitair docent Hebreeuws aan Tilburg University, predikant voor de PKN en voorzitter van het Overlegorgaan voor Joden en Christenen (OJEC)

Eekha heet het boekje in de Hebreeuwse Bijbel. Net als een pauselijke encycliek naar het eerste woord: ‘Hoe…’ Al vroeg wordt het aan Jeremia toegeschreven, maar vrijwel niemand gaat daar meer in mee. Het boekje bevat 5 klaagliederen en heeft als hoofdthema de ondergang van Jeruzalem in 587 v Chr., die als in een dodenklacht wordt bezongen. Het 3e lied onderscheidt zich: dat is een zogenaamd klaaglied van de enkeling, en het 5e vers heeft de vorm van een klaaglied van het volk.

De literaire stijl van lied 1-4 is o.a. het acrostichon (lettervers/naamdicht zoals het Wilhelmus). Lied 5 heeft 22 verzen, naar het Hebreeuwse alfabet. Klaagliederen gaat niet over het lijden op zichzelf, maar over de manier waarop je daarmee kunt omgaan. Het is mede daardoor bijzonder actueel. Het boekje hoort in de joodse traditie tot de 5 rollen en wordt jaarlijks op Tisha Be’av (‘treurdag om Jeruzalem’) gelezen.

6 januari 2020 ‘Job’

Dr. Ron van den Hout, bisschop van het bisdom Groningen-Leeuwarden

Het boek Job plaatst ons voor een grote uitdaging. De tekst, taal, woordenschat en theologische inhoud zijn moeilijk en berucht. In hoeverre Job een historische persoon is weten we niet. Hij is in ieder geval een literair personage en als zodanig bekend uit oudere literatuur (bijv. Ez 14,12-23). Samen met een zekere Daniël en met Noach is hij een rechtvaardige die – als God het volk wil straffen voor zijn zonden – alleen zichzelf zal kunnen redden, omdat iedereen verantwoordelijk is voor zijn eigen gedrag en niet voor dat van anderen. Job geldt als een van de deugdzame voorbeelden uit de oertijd.

Het lijden en het waarom van het lijden is een algemeen menselijk probleem. Het boek Job is geen reflectie of bezinning op de Israëlitisch-Bijbelse traditie zoals sommige andere wijsheidsteksten (Jezus Sirach 44-50; Wijsheid van Salomo 10-19) maar het stelt een heel nieuw probleem centraal komend vanuit de menselijke ervaring in relatie tot de gangbare en traditionele retributietheologie (zoals bijv. verwoord in Deuteronomium 10–11; 28), waarin de vraag wordt gesteld of goede daden met zegeningen worden beloond en slechte daden bestraft.

3 februari 2020 ‘Kronieken: op ongenade of genade’

Dr. Harm van Grol, tot 2018 verbonden als oudtestamenticus aan de Tilburg School of Catholic Theology (TST)

Hoort Kronieken bij de Geschriften? Het boek herneemt het profetische boek Samuël-Koningen, maar is het daarmee profetisch? Het is eerder een reactie op de Profeten en als reflectie past het bij de Geschriften.

We lezen Kronieken als een verwerking van de profetische traditie na de ballingschap. Het boek neemt een andere positie in dan Ezra-Nehemia. Kronieken is het boek van de tempel en zijn liturgie, Ezra-Nehemia juist van de Tora en haar eerste synagogale lezers. In beide boeken is het de vraag hoe het zondige verleden van Israël het leven van het na-exilische Juda mag of moet bepalen. Samuël-Koningen benadrukken die zondigheid zonder enige clementie. Maar dat is vóór de ballingschap. Is er na verwoesting en ballingschap dan vergeving? Of blijft de schuld zich ophopen zonder uitzicht? Het laatste lijkt de positie van Ezra-Nehemia. Staat Kronieken juist voor genade?

2 maart 2020 ‘De wijsheid van Jezus Sirach’

Dr. Sam Janse, emeritus predikant en oud-docent Protestantse Theologische Universiteit (PThU)

De apocriefe of deuterocanonieke boeken roepen bij protestanten altijd de vraag op: waarom zijn ze niet in de Bijbel terechtgekomen als ze zo belangrijk zijn? Een zekere herwaardering hebben ze intussen wel gekregen: de NBV is ook verkrijgbaar met deze boeken erin.

Het boek Sirach behoort tot de zogenaamde wijsheidsliteratuur. Het doet in veel spreekwoorden en gezegden denken aan het oudtestamentische boek Spreuken. Het boek is oorspronkelijk geschreven in het Hebreeuws in Jeruzalem en door de kleinzoon van de auteur in het Grieks vertaald. We zien hier hoe het jodendom zichzelf in de Griekse wereld van de tweede eeuw v.C. presenteert, niet als een esoterische religie, maar als godsdienst die het leven dient. De kleinzoon weet dat het niet eenvoudig is om een boodschap van het Hebreeuws in het Grieks over te brengen (zie de voorrede op dit boek), maar hij doet een goede poging. De beslissing dat de heilige geschriften vertaald mogen worden, is van grote betekenis geweest, onder andere voor het christendom.

23 maart 2020 ‘Rembrandt en het Jodendom’ – Gezamenlijke slotavond

Marie Christine Walraven, kunsthistorica