Cursus D1
Theologie en literatuur
Cursusleider: Dr. Tjerk de Reus, literatuurcriticus met een grote belangstelling voor theologie.
Locatie: De Buorskip, Beetsterzwaag
Data: 12 oktober, 26 oktober en 9 november 2022
Tijd: 10.00 – 12.00 uur
In hedendaagse letteren duiken nogal eens thema’s op die een connectie hebben met religieus besef. Theologische reflectie is dan soms ook al aanwezig, met bijbelse verwijzingen naar de christelijke traditie. Interessant genoeg gebeurt dit ook zeer geregeld als het gaat om de ‘toekomstroman’ die vandaag een revival lijkt te beleven. De ene na de andere Nederlandse roman speelt zich af in een door dataïsme, digitale technologie en chip-implantaten beheerste wereld.
In deze serie lezingen worden van resp. Anja Sicking, Maxim Februari en J. Bernlef (pseudoniem voor Hendrik Jan Marsman) drie romans besproken met het oog op de vraag hoe de mens geschetst wordt in een door data-technologie beheerste wereld.
12 oktober 2022 Anja Sicking, De visionair, 2021
Mozes die ‘met zijn hoofd in de wolken’ vertoeft.
Als de technologie van Google-glass kan worden verbeterd, zullen we ook het innerlijk van mensen kunnen detecteren. Dat is hoop van Roemer, een jonge, maar geniale denker. In de roman van Anja Sicking wordt hij geschetst in zijn onzekerheden en zijn digitale dromen, waarvan we ook het verre gevolg in beeld krijgen. Een roman blijkt hier een bezinningsruimte op de humaniteit, waarin ook religieuze voorstelling in meespelen: ‘Techno-utopisten spelen met hun idee van onsterfelijkheid in op het al generatieslang diep in de mens gewortelde gevoel dat wij terug willen naar onze volmaaktheid van voor de zondeval. Naar het paradijs.’
Een eerste verkenning van hoe literatuur een reflectie kan zijn op digitalisering, robotisering en verwante thema’s, met als kernvraag: wie is de mens? Getallen, uiteindelijk? Of toch een verhaal?
26 oktober 2022 Maxim Februari, Klont, 2018
Na de roman van Anja Sicking lezen we, als een vervolgstap, de roman Klont van Maxim Februari. Dit lijkt al een beetje een oerboek te zijn voor deze actuele thematiek, door intellectuele diepgang en filosofische breedte. Klont dient in onze cursus als verdere verdieping. Deze roman is polyfoon, toont meerdere gezichtspunten, herbergt filosofie en theologie en cirkelt expliciet om de vraag naar de humaniteit.
Bijbelpassages en hypertechnologie wisselen elkaar af, met uitdagende vraagstellingen. ‘Vroeger leefden we in een heelal dat werd geregeerd door Gods almacht, Gods alwetendheid en Gods alomtegenwoordigheid’, wordt gesteld, ‘In zo’n heelal is het maar de vraag of de mens nog iets over zichzelf te zeggen heeft. De theologen kwamen er niet uit, maar dat was niet erg, want God was een geduldige tegenspeler.
In ieder geval is Hij stukken geduldiger met ons geweest dan de technologie nu is. Met haar almacht. En haar alwetendheid.’ Hoofdpersoon Bodo Klein is een zoekende ziel, die als redding een kop soep krijgt aangereikt.
9 november 2022 J. Bernlef, Verloren zoon, 1997
Met Bernlef bevinden we ons buiten de sfeer van dataisme: zijn roman dateert uit de tijd dat nog niet iedereen email had. Maar de vraag naar de mens is vergelijkbaar, en door afwezigheid van de digitaliserings-context treden weer nieuwe accenten op de voorgrond. Hoofdpersoon Rob arriveert als een moderne Robinson Crusoe op een onbewoond eiland. Hij voelt zich uitgewist, zoals de beschaving waarvan hier alleen nog restanten te zien zijn. Troost zoekt hij bij een madonnabeeld, dat niets terugzegt.
Maar: ‘Woorden zoeken een richting, zelfs als er niemand is tot wie je ze kunt richten. Dat is woorden nu eenmaal eigen. Misschien lag het bidden daar ook in besloten, was het een eigenschap van de taal.’ Taalfilosofie ontspringt hier aan reflecties op de ervaring van leegte en het zoeken naar betekenis in de eindeloze ruimte van oceaan en luchten. Wie is de mens, vraagt J. Bernlef met zijn roman, als alle richting en orde wegvalt?